logo Rok Grotowskiego 2009
Instytut Grotowskiego
  • Polish
  • English
Mecenat

Wrocław Europejską Stolicą Kultury 2016


Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Wystawa "Półwiecze Teatru Laboratorium"

Wystawa "Półwiecze Teatru Laboratorium"

12–31 stycznia
Wrocław, Rynek Starego Miasta








Wystawa przygotowana przez Barbarę Kaczmarek (opracowanie graficzne), Duncana Jamiesona (redakcja angielskiego tłumaczenia), Toyotakę Ota (montaż prezentacji wideo) i Grzegorza Ziółkowskiego (koncepcja, tekst) 

Grzegorz Ziółkowski Półwiecze Teatru Laboratorium 

Pięćdziesiąt lat temu, w 1959 roku, Ludwik Flaszen i Jerzy Grotowski objęli Teatr 13 Rzędów w Opolu i stopniowo przekształcili go w Teatr Laboratorium. W latach 60., razem z zespołem aktorskim, architektem – Jerzym Gurawskim, oraz plastykiem i reżyserem – Waldemarem Krygierem, ucieleśnili ideę „teatru ubogiego”, wyłożoną najpełniej w klasycznej książce Grotowskiego Ku teatrowi ubogiemu (1968), zredagowanej przez Eugenia Barbę. Idea ta odrzucała bogactwo środków inscenizacyjnych i zależność teatru od literatury, kładąc nacisk na zasadniczy element wydarzenia teatralnego: zintensyfikowaną obecność aktorów i widzów we wspólnej przestrzeni – kształtowanej do każdego spektaklu na nowo.  

Grotowski pojmował teatr jako miejsce poszukiwania przez człowieka najgłębszej prawdy o jednostkowej i gatunkowej kondycji. Teatr był dla niego wehikułem mającym przenosić aktorów ku rzeczywistości ponadpotocznej. W tym ujęciu rola służyła aktorowi jako skalpel umożliwiający dotarcie do głębszych warstw osobowości, widzowie tymczasem stawali się świadkami tego zabiegu. Jednocześnie teatr miał być pozbawionym udawania spotkaniem z sobą samym i z drugim człowiekiem. 

Prace Teatru Laboratorium, w którym Grotowskiego pełnił funkcję dyrektora i kierownika artystycznego, a Flaszen – kierownika literackiego, skupiały się na wielkich tekstach klasycznych (zarówno polskich pisarzy romantycznych: Mickiewicza, Słowackiego i Wyspiańskiego, jak i Marlowe’a i Calderona), pełniących w świadomości zbiorowej rolę bliską mitycznym tekstom kultury. Bluźniercze i prowokacyjne inscenizacje Grotowskiego, umiejscawiającego akcję Kordiana (1962) w szpitalu dla obłąkanych, a Akropolis (1962) w oświęcimskim obozie zagłady, polegały na konfrontowaniu się z tymi mitami i dokonywaniu ich wiwisekcji. W swych spektaklach Grotowski z zespołem odbyli wędrówkę od koncepcji farsy-misterium, w której tajemnicę przenikać miał żywioł zabawy i niespodzianki, do misterium zgrozy i urzeczenia, stawiającego sobie za cel aktualizowanie doświadczenia tego, co nienazywalne. Zwieńczeniem tego procesu była Apocalypsis cum figuris (1968/9), z tekstami zaczerpniętymi z Biblii, Fiodora Dostojewskiego, T.S. Eliota i Simone Weil. W spektaklu tym twórcy na samych sobie poddawali próbie aktualność mitu Chrystusa.  

Peter Brook nazwał Grotowskiego „wyjątkowym”, uznając, iż „od czasów Stanisławskiego nikt na świecie nie badał natury aktorstwa, jego znaczenia, jego procesów duchowo-fizyczno-emocjonalnych tak dogłębnie i całkowicie, jak Grotowski”. Teatr Laboratorium nie był teatrem w tradycyjnym sensie tego słowa, ale raczej instytutem zogniskowanym na badaniu sztuki teatralnej, a zwłaszcza sztuki aktora. Znalazło to odbicie w zmianie nazwy instytucji z Teatru Laboratorium 13 Rzędów na Instytut Badania Metody Aktorskiej – Teatr Laboratorium niedługo po przeniesieniu się zespołu z Opola do Wrocławia w 1965 roku. Aktor w pracy z Grotowskim miał dążyć do wyeliminowania psychofizycznych blokad, a nie skupiać się na zdobywaniu umiejętności. Grotowski nazywał to podejście via negativa, uznając, że na tej „negatywnej” ścieżce człowiek może dokonać „aktu całkowitego”, o którym mówił: „Jest to akt ogołocenia, zdarcia codziennej maski, eksterioryzacji. Ale nie po to, aby «się pokazać», bo zamieniłoby się to w ekshibicjonizm. Jest to poważny i uroczysty akt ujawnienia się. Aktor musi być gotów do całkowitej szczerości. Przypomina to krok w stronę szczytu, na jaki wspina się organizm aktora, gdzie łączą się świadomość i instynkt”. Fenomen ten zrealizowany został najpełniej w wyniku jego współpracy z Ryszardem Cieślakiem nad Księciem Niezłomnym (1965) oraz z całym zespołem nad Apocalypsis cum figuris – przedstawieniem opracowanym wespół z Elizabeth Albahaką, Ryszardem Cieślakiem, Zbigniewem Cynkutisem, Antonim Jahołkowskim, Reną Mirecką, Zygmuntem Molikiem i Stanisławem Scierskim. 

Idee Grotowskiego i jego podejście do pracy z aktorem odbiły się szerokim echem na całym świecie, a spektakle Akropolis, Książę Niezłomny i Apocalypsis święciły triumfy m.in. we Francji, Holandii, Iranie, Jugosławii, Libanie, Meksyku, Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Włoszech. 

W 1970 roku Grotowski ogłosił swoją decyzję o rozstaniu z teatrem i zaprzestaniu realizacji kolejnych spektakli. Uznał, iż pojęcia takie jak „przedstawienie”, „teatr” czy „widz” są dlań martwe i poświęcił się poszukiwaniom w ramach tzw. kultury czynnej, mającym ucieleśnić ideę Święta, czyli zbratania człowieka z człowiekiem, kiedy to – jak mówił – „człowiek nie odmawia siebie i nie narzuca siebie”. Wraz z Instytutem Aktora – Teatrem Laboratorium (taką nazwę przyjęła instytucja w 1970 roku) przesuwał granice teatru projektami parateatralnymi, którymi kierowali głównie jego współpracownicy. Były to m.in.: Special Project Cieślaka (1973), Medytacje na głos Flaszena (1974), Przedsięwzięcie Góra (1977) i Czuwania Jacka Zmysłowskiego (1978) oraz Drzewo Ludzi Cynkutisa i zespołu (1979). W realizowanych wówczas działaniach podział na aktorów i widzów ulegał zatarciu i powstawał wspólny obszar spotkania. Głównym elementem tego etapu prac było tworzenie warunków, w których człowiek może „rozbroić się” – zrzucić społeczne maski i działać prawdziwie, z całkowitym oddaniem, osiągając pełnię indywidualnego potencjału ludzkiego i twórczego.  

Na początku lat 70. w zespole znaleźli się nowi członkowie, m.in.: Zbigniew Kozłowski, Teresa Nawrot, Irena Rycyk, Włodzimierz Staniewski (późniejszy założyciel Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice”) oraz Jacek Zmysłowski. Ważną rolę tym okresie odegrał Zbigniew Teo Spychalski, wcześniejszy stażysta i asystent Grotowskiego w okresie teatralnym, koordynujący prace Studia Międzynarodowego, skierowane do osób spoza Polski. 

Bezprecedensowym wydarzeniem w historii Teatru Laboratorium był Uniwersytet Poszukiwań Teatru Narodów, zrealizowany z rozmachem latem 1975 roku we Wrocławiu i jego okolicach w ramach Sezonu Teatru Narodów i stwarzający dostęp do prac zespołu szerszemu gronu osób. W jego ramach odbyły się prowadzone przez Grotowskiego publiczne rozmowy z twórcami takimi jak: Eugenio Barba, Jean-Louis Barrault, Peter Brook, Joseph Chaikin, André Gregory i Luca Ronconi, a także projekcje filmowe, pokazy warsztatowe i konsultacje. Najistotniejszym elementem tego przedsięwzięcia były jednak staże parateatralne o charakterze praktycznym, stanowiące – jak to określił Tadeusz Burzyński – „wielkie pole wspólnego szukania”.  

Pod koniec lat 70. i na początku 80. Grotowski badał techniki rytualne wywodzące się z różnych tradycji źródłowych. W ramach prowadzonego przez siebie projektu „Teatr Źródeł” (1976–1982), realizowanego z międzynarodową grupą współpracowników i uczestników z różnych kontynentów, kultur i tradycji, pragnął zgłębiać działania, które – jak mówił – „przywracają nas źródłom życia, bezpośredniej, pierwszej jakby percepcji, organicznemu, źródłowemu doznawaniu życia, istnienia, obecności”. Dzięki temu podejściu stał się jednym z prekursorów rozpoznających punkty przecięcia teatru i antropologii. 

Na początku lat 80. część zespołu Instytutu Aktora – Teatru Laboratorium podjęła próbę nawiązania do praktyki spektaklowej w przedsięwzięciu Thanatos Polski. Inkantacje (1981), pozwalającym zdaniem Tadeusza Burzyńskiego doświadczyć „czegoś co jest ponadczasowym archetypem polskości w jej pełnym heroicznym i błazeńskim wymiarze”.  

Pod koniec 1982 roku, podczas trwania stanu wojennego w Polsce, Jerzy Grotowski postanowił pozostać na emigracji, tym samym zakończył swą działalność w ramach Teatru Laboratorium. W 1984 roku członkowie-założyciele podjęli decyzję o rozwiązaniu teatru, co sformalizowano 31 sierpnia tego roku.

Po dwudziestu pięciu latach działalności Teatr Laboratorium – rewolucjonizujący podejście do sztuki teatru w zakresie filozofii i praktyki aktorstwa, potraktowania tekstu, przestrzeni scenicznej, rekwizytu, światła, a także etyki zawodu – przeszedł do historii. Pozostawił jednak niezatarte piętno na światowym teatrze i obecnie trudno wyobrazić sobie współczesną sztukę dramatyczną bez uwzględnienia jego osiągnięć. Również znaczenia projektów parateatralnych Teatru Laboratorium, stanowiących utopijną próbę odkłamania relacji międzyludzkich, nie sposób ograniczyć do czasu ich realizacji. Idea kształtowania kultury i czynnego w niej uczestnictwa stanowi wyzwanie pozostawione kolejnym generacjom. Teatr Źródeł z kolei nie tylko otwierał następny etap osobistych poszukiwań Grotowskiego, ale zwracał też uwagę na palący problem erozji kultur tradycyjnych, będącej efektem postępującej modernizacji, dotykając jednocześnie kwestii dla człowieka najważniejszej – obowiązku określenia własnej tożsamości jako jednostki i reprezentanta kultury. 

grudzień 2008



Wystawa eksponowana będzie również podczas konferencji „Grotowski: samotność teatru. Dokumenty, konteksty, interpretacje”,
na Plantach przy Collegium Novum w Krakowie.